ناراحتی ناشی از باد شکم (نفخ نوزاد) و علت نفخ نوزاد تقریباً در تمام نوزادان (اعم از آنهایی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند آنهایی که شیر خشک می‌خورند) به درجات مختلف اتفاق می‌افتد. اگرچه دل درد ناشی از نفخ نوزاد، امری متداول بوده و در هر سنی در کودکان ممکن است اتفاق بیفتد، اما در نوزادان یک تا چهار ماه بسیار شایع تر است چرا که دستگاه گوارش آنها هنوز تکامل نیافته است. به علاوه برخی از کودکان به علت فاکتورهای محیطی و تولد بیشتر از دیگران دچار این مشکل می شوند.
گاز شکم یکی از متداول ترین علایم اختلالات گوارشی است اما به ندرت نشانگر مشکل جدی می‌باشد. هنگامی که دل درد به سراغ کودک می‌آید، غریزه مادری باعث می‌شود والدین به دنبال راه حل طبیعی و مطمئن برای برطرف کردن این مشکل باشند اما مسلماً کودک نمی‌تواند به کسی بگوید کجای دلش درد میکند و ماهیت درد آن چگونه است. بنابراین مشاهده علائم و آگاهی یافتن از آنها برای شناسایی مشکل و درمان خانگی مناسب لازم است.
علائم و نشانه های باد شکم در نوزادان
- باد گلو یا آروغ زدن
آروغ زدن روشی طبیعی برای دفع گاز تجمع یافته در معده است. والدین باید کودک را به آروغ زدن در حین غذا خوردن و پس از آن ترغیب و تحریک کنند. با این حال اگر کودک بیش از حد طبیعی سکسکه میکند، آروغ می‌زند یا استفراغ میکند ممکن است در حین غذا خوردن هوای خیلی زیادی پلید باشد.
- استفراغ
استفراغ کردن در شیرخواران امری کاملا طبیعی و نرمال می‌باشد. بیشتر نوزادان و شیرخواران اغلب همراه با آروغ زدن در حین غذا خوردن یا اندکی پس از آن استفراغ می‌کنند. با این حال گاهی اوقات ممکن است علت آن نوع شیر خشک، ذرات موجود در شیر مادر، پرخوری یا تند خوردن بوده و یا این که ممکن است این وضعیت مربوط به تجمع گاز در شکم او باشد.
- نفخ
گاز خاصیت شناوری دارد و در صورتی که گاز تولید شده در شکم کودک، محبوس شود همانند درب بطری در روده عمل کرده و باعث کند یا متوقف شدن جریان شیره معده می‌شود. بنابراین شکم متورم شده می‌تواند نشانگر محبوس شدن گاز در روده باشد که باعث افزایش فشار در شکم می‌شود. این افزایش فشار باعث نفخ و در نتیجه درد و ناراحتی می‌شود. دستگاه گوارش شیرخواران هنوز کامل رشد نکرده است بنابراین نمی‌تواند به خوبی بر این وضعیت غلبه کند. به همین علت زیاد دچار درد شکم می‌شود.
- دفع گاز
در شیرخواران 15 تا 20 مرتبه در روز دفع گاز از طریق مقعد کاملاً طبیعی است. گاز از طریق چند منبع از جمله گوارش طبیعی مواد مغذی موجود در شیر و بلع هوا در حین شیر خوردن و گریه کردن وارد دستگاه گوارش کودک می‌شود. با این حال اگر گاز زیادی در دستگاه گوارش کودک وجود داشته باشد، ممکن است نشانگر گوارش ناقص غذا به علت عدم تکامل فرایندهای گوارشی در نوزاد باشد چرا که فرصت کافی برای افزایش میزان باکتری‌های مفید روده (پروبیوتیک ها) و آنزیم‌های گوارشی وجود نداشته است. ویروس‌ها، باکتری‌ها یابد و سایر عفونت‌ها ممکن است باعث افزایش گاز روده، دفع زیاد باد شکم و حتی اسهال شوند. این عفونت‌ها ممکن است نیازمند توجه پزشکی باشند.
بهانه گیری زیاد
گریه کردن در نوزادان، نوعی وسیله برقراری ارتباط بوده و بسیار طبیعی است. گریه کردن به دلایل مختلف از جمله گرسنگی، تنهایی، ناراحتی، درد، خستگی و نفخ انجام می‌شود. به نقل از سیستم Dunstan Baby Language، هنگامی که گاز در معده کودک جمع شده و کودک نیاز به آروغ زدن دارد، با صدای اِه (eh) گریه میکند. اما در صورتی که گاز در روده جمع و محبوس شده است صدای گریة او Eairh می‌باشد. اگرچه این سیستم یا زبان علمی نیست اما ممکن است برای برخی از والدین مفید باشد.
هنگامی که کودک دچار دل درد ناشی از افزایش گاز در شکم شده است، والدین بیشتر گریه او را به صورت تیزتر و شدیدتر توصیف می‌کنند. هنگامی که گاز در روده کودک جمع شده باشد ممکن است متوجه شوید چهرة کودک قرمز شده، مشت‌هایش را گره میکند و زانوهایش را به سمت سینه می‌کشد و صدای خرخر ایجاد میکند. اگر کودک پیش از سه ساعت در روز گریه میکند و حداقل سه بار در هفته چنین وضعیتی تکرار می‌شود ممکن است دچار کولیک ( قولنج) شده باشد.
- بی‌قراری و بی‌خوابی
هر گونه درد و ناراحتی که باعث دشوار شدن خواب کودک می‌شود.
چه عواملی باعث تجمع گاز در شکم کودک می‌شود
گاز یکی از محصولات جانبی فرایند طبیعی گوارش مواد مغذی موجود در شیر می‌باشد و دستگاه گوارش در حالت طبیعی بدون ایجاد ناراحتی گاز ایجاد شده را دفع می‌نماید. با این حال از آنجایی که گاز حالت شناوری دارد، باعث افزایش فشار در جهت مخالف جریان شیره معده می‌شود. هنگامی که گاز در روده محبوس می‌شود، فشار بالا رفته و درد ایجاد می‌شود. چند عامل باعث این وضعیت می‌شود:
غذاخوردن به شیوه نادرست: اگر کودک خوب نتواند سینه مادر یا شیشه شیر را در دهان بگیرد، هوای زیادی در بین غذا خوردن وارد دهان او می‌شود.
گریه کردن: گریه کردن باعث می‌شود کودک هوای زیادی ببلعد به خصوص اگر هنگام گرسنگی به مدت طولانی پیش از غذا خوردن گریه کند. از آنجایی که گریه کردن هم نشانه گاز زیاد می‌باشد و هم عامل آن، می‌تواند چرخه باد شکم را تقویت کرده و مشکل را بدتر کند.
عدم تکامل دستگاه گوارش: دستگاه گوارش انسان به قدری پیچیده است که سیستم عصبی خاص خود ( سیستم عصبی روده ای یا enteric nervous system) را دارد که انتقال محتوای شکم به صورت حرکات کرمی شکل یا دوده ای را کنترل می‌نماید. دستگاه گوارش نوزاد پس از تولد هنوز در حال تکامل و رشد می‌باشد و شکم او در حال یادگیری پردازش موثر غذا، گاز و مدفوع است. همچنین به علت نارس یا ناکافی بودن میکروفلور معده، متابولیسم کربوهیدرات‌ها و تنظیم هورمونی ممکن است گاز در شکم وجود داشته باشد. همچنین وجود گاز در شکم می‌تواند نشانه یبوست باشد.
آلرژی و حساسیت غذایی: شیر مادر حاوی برخی از غذاهای موجود در رژیم غذایی مادر است. برخی از نوزادان ممکن است به برخی از این مواد غذایی حساسیت داشته باشند. در یک پژوهش که توسط محققان دانشگاه مینه سوتا انجام شد مشخص شد بین رژیم غذایی مادر و علائم قولنج در نوزاد ارتباط وجود دارد. در این پژوهش مصرف شیر گاو، پیاز، سبزیجات خانواده کلم و شکلات توسط مادر بیشتر با علائم قولنج در کودکان همراه بود. با این حال در بیشتر موارد دلیلی برای محدودیت رژیم غذایی مادر بخصوص در مورد غذاهای سالم جود ندارد. اگر به حساسیت غذایی یا عدم تحمل غذا در کودک شک دارید، هر زمانی که علائمی مانند گاز، استفراغ یا بهانه گیری‌ها مشاهده می‌کنید غذایی را که مصرف کرده اید بنویسید. اگر احساس می‌کنید کودک از نوعی محدودیت غذایی در رژیم شما بهره می‌برد، موضوع را به پزشک بگویید. در مورد کودکانی که از شیر خشک تغذیه می‌کنند، شیر خشک غیر آلرژی ( هیپو آلرژن) را امتحان کنید.
لاکتوز زیاد: شیر مادر حاوی شیر پیشین ( foremilk) یا شیرماک و شیر انتهایی (hindmilk) است. شیر پیش که در ابتدای شیردهی می آید حاوی قند و لاکتوز بیشتر است در حالی که شیر انتهایی چربی بیشتری دارد. برخی کارشناسان معتقدند در صورتی که شیر پیشین خیلی زیاد باشد منجر به دریافت لاکتوز بیش از حد می‌شود. این وضعیت می‌تواند باعث افزایش گاز شکم و بهانه گیری کودک شود.
برخی از مادران ممکن است ذخیره شیر زیادی در سینه داشته باشند که به آن سندرم هایپر لاکتیشن (hyperlactation ) گفته می‌شود. در این وضعیت خروج شیر از سینه اغلب سریع یا با شدت است و باعث می‌شود کودک هنگام شیر خوردن راحت نبوده و عق بزند یا بهانه گیری کند.
شیر خوردن بیش از حد: شیر خوردن بیش از حد می‌تواند باعث ناراحتی کودک شود چرا که ممکن است دستگاه گوارش کودک نتواند از عهده غذای زیاد وارد شده، برآید. خوردن شیر زیاد می‌تواند باعث افزایش لاکتوز بدن کودک شده و به علت تجزیه مقدار زیاد لاکتوز، گاز زیادی در روده جمع شود.
کمبود موقتی لاکتاز: لاکتوز آنزیمی است که برای گوارش لاکتوز موجود در شیر لازم است. عدم توانایی موقتی تولید مقدار کافی از این آنزیم در بدن کودک می‌تواند باعث قولنج و افزایش گاز شکم شود اما این ارتباط هنوز ثابت نشده است. به‌طورکلی کودکان عدم تحمل لاکتوز ندارند و عدم تحمل لاکتوز تا سن دوسالگی اتفاق نمی‌افتد. درواقع لاکتوز موجود در شیر مادر برای افزایش جذب مواد معدنی و تولید فلور معده لازم است.
مصرف غذاهای جدید: دادن جدید ممکن است باعث بهانه‌گیری و ناکامی کودک شوند چرا که دستگاه گوارش او باید پردازش و غذاهای جدید را یاد بگیرد. همچنین فزونی غذای مملو از قند مانند آب میوه می‌تواند باعث افزایش گاز یا شل شدن مدفوع کودک شود.
عدم تعادل میکروبی: دستگاه گوارش ما به کمک میلیاردها میکروب مفید (پرو دیورتیک) در دستگاه گوارش می‌تواند غذا را تجزیه نماید. شواهد نشان می‌دهد برخی از باکتری‌های مفید مانند ال. روتری (L. reuteri) ممکن است نقش مهمی در کاهش گاز و حتی شاید آرام کردن گریه و بهانه گیری کودک داشته باشند. این باکتری مفید امروزه در دسترس متخصصان اطفال قرار دارد. همچنین ماست منبع مهمی برای دریافت پروبیوتیکها می‌باشد. چند پژوهش نشان داده است که دریافت پروبیوتیک‌های خوراکی یا غذاهای حاوی پروبیوتیک در صورتی که به مدت چند هفته ادامه پیدا کند، می‌تواند به کاهش تجمع گاز شکم کمک کند. جالب است بدانید کودکان شیرخوار کمتر دچار قولنج، باد شکم و رفلاکس می‌شوند که احتمالاً علت آن پروبیوتیک های موجود در شیر مادر است.
دوستدار شما دکتر بهروز مقدادی