در دهه های اخیر بررسی کوتاهی قد در کودکان و تلاش برای بهبود وضعیت رشد قدی کودکان در جوامع مختلف از جمله کشور ما مورد توجه پزشکان و خانواده ها ی این کودکان قرار گرفته است بدین علت درخواست برای پایش رشد و اقدامات تشخیصی و درمانی در کودکان مبتلا به کوتاهی قد هم از طرف خود کودک و هم از جانب خانواده به عنوان یکی از اصلی ترین خواسته های خانواده ها از پزشکان مطرح می باشد. در این مقاله به بررسی تعاریف و تقسیم بندی علل کوتاهی قد در کودکان خواهیم پرداخت.
کوتاهی قد در کودکان (تعاریف و تقسیم بندی)
نوزادان پسر و دختر در زمان تولد در صورتی که ترم بوده و دوران جنینی را به سلامت و به طور کامل گذرانده باشند (38 تا 40 هفته هنگام تولد) قدی بین 48 تا 52 سانتیمتر خواهند داشت که به طور میانگین در یکسال اول عمر 25 تا 27 سانتیمتر و در سال دوم تولد 6 تا 8 سانتیمتر به قد آنان افزوده خواهد شد و بدین ترتیب نوزاد یکساله قدی حدود 76 و در پایان دو سالگی قدی حدود 84 سانتیمتر را خواهد داشت.
در اینجا لازم به ذکر است قد هنگام تولد نوزاد تحت تاثیر قد والدین یا به عبارت دیگر کوتاه قدی ژنتیکی والدین نبوده و متاثر از سلامت جنین، سلامت مادر باردار و اتمام دوره ی بارداری می باشد. همین مسئله در نوزاد و شیر خوار سالم و با تغذیه ی مناسب تا پایان دو سالگی نیز صادق بوده و قد نهایی شیرخوار در پایان دو سالگی جدا از قد والدین و کوتاهی یا بلندی ژنتیکی والدین در شیرخواران تقریباً یکسان می باشد و تاثیر ژنتیک و قد والدین در رشد قدی کودک از ابتدای سال سوم تولد خود را نشان خواهد داد بدین معنی که کودکان با والدین قد بلند نسبت به کودکان دارای والدین با قد کوتاه از رشد قدی بیشتری در سالهای کودکی، نوجوانی و جوانی برخوردار خواهند بود، لذا در کودکی که از سایر جهات کاملاً سالم می باشد بررسی های مربوط به اختلالات رشد قدی از سالهای سوم و چهارم تولد آغاز می گردد.
انواع کوتاهی قد کودکان
به طور کلی کوتاهی قد به سه دسته ی مجزا تقسیم می گردد که در بررسی اولیه ی هر کودک باید در این سه دسته مورد ارزیابی و توجه پزشک قرار گیرد.
کوتاهی قد ژنتیک
دسته ی اول کوتاهی قد ژنتیک می باشد که یک یا هردو نفر از والدین کوتاه قد بوده و تبعاً کودک نیز از نظر ژنتیکی، قدی کوتاه تر از همسالان خودخواهد داشت. در این مورد از کوتاهی قد اقدامات درمانی بسیار محدود و افزایش قد نهایی در کودک دور از انتظار و با درمان های هورمونی تنها اندکی می توان قد نهایی این کودکان را بهبود بخشید ولی از آنجا که والدین این کودکان نیز ممکن است دارای اختلالات هورمونی ناشناخته و یا بیماریهای متابولیک مخفی باشند که در زمان خود بدان اهمیت داده نشده و مورد پیگیری و درمان قرار نگرفته باشند در این کودکان نیز بررسی های معمول مربوط به یافتن علل متابولیک و هورمونی لازم می باشد.
کوتاهی قد سرشتی
دسته ی دوم کودکان مبتلا به کوتاهی قد سرشتی می باشند این نوع از اختلال رشد نوعی از روند طبیعی رشد محسوب می گردد که در این دسته نوزاد با وزن و قد طبیعی به دنیا می آید و در طول سال نخست زندگی از رشد طبیعی برخوردار است و در طول سال دوم صدک رشدی در این کودکان افت مختصری می یابد و مجدد در طول سال سوم و چهارم زندگی رشد با سرعت 5 تا 6 سانت در سال به حالت طبیعی برمی گردد این کودکان اغلب دارای موارد مشابه در خانواده و والدین می باشند و قد نهایی این کودکان در دوران نوجوانی و بلوغ طبیعی و در حد میانگین همسالان خودخواهد بود.
کوتاهی قد هورمونی و متابولیکی
دسته ی سوم که از اهمیت ویژه ای در بین کودکان کوتاه قد برخوردار است کوتاهی قد ناشی از اختلالات هورمونی و متابولیکی (شایعترین آن کمبود هورمون رشد به صورت اولیه یا ثانویه، کم کاری تیروئید، اختلالات شدید تغذیه ای و صدمات مغزی و در معرض مواد سمی و رادیواکتیو قرار گرفتن و ... می باشد) در این دسته از بیماران از آنجا که تشخیص به هنگام و صحیح علت کوتاه قدی و اقدامات درمانی مناسب قبل از بلوغ و بسته شدن صفحات رشد استخوانی می تواند مانع از کوتاهی قد نهایی در این کودکان گردد.
اهمیت بررسی زود هنگام و درمان مناسب بیش از پیش آشکار می گردد، لذا ضمن توصیه به پایش رشد در تمام کودکان از ابتدای سال سوم زندگی به صورت دوره ای هر 3 تا 6 ماه یکبار رعایت نکات توصیه شده توسط پزشک و در صورت لزوم انجام بررسی های پاراکلینیک مانند تعیین سن استخوانی و آزمایشات هورمونی در صورت صلاحدید پزشک می تواند مانع از کوتاهی قد در بسیاری از کودکان در سنین نوجوانی و بعد از بلوغ گردد، توجه به این نکته ضروری است از آنجا که افزایش بروز صفات ثانویه ی جنسی و بلوغ زودهنگام در نوجوانان در دو دهه ی اخیر بخصوص در دختران در سنین 10 تا 12 سالگی نشان می دهد و این موضوع باعث کوتاهی نسبی قد در جوانان در مقایسه با نسل های قبل از خود گردیده است.
توجه به بروز این علایم نیز در کودکان توسط والدین و اطلاع به پزشک معالج در پیشگیری و اقدام مناسب در زمان مناسب اهمیت ویژه ای خواهد داشت.
در ادامه ی مقالات دکتر بهروز مقدادی به بررسی بیشتر علل و راه های تشخیصی و درمان هر کدام اشاره خواهیم نمود.